اعتیاد حالتی است که در آن شخص به علت روانی یا مصرف مواد شیمیایی یا طبیعی دچار ضعف اراده در کنترل تکرار اعمال خود می‌شود. هرچند ضعف اراده در خود بیماری نیست ولی به علت عوارضی که بر دستگاه عصبی مرکزی شخص ایجاد می کند به عنوان بیماری فرض می‌شود و این بیماری با ایجاد اختلال در کنترل بر سیستم رفتار، باعث تکرار آن رفتار می‌گردد. بسیاری از افراد می‌توانند به صورت مستقیم یا غیر مستقیم تحت تاثیر اعتیاد قرار بگیرند. اعتیاد می‌تواند به الکل، مواد مخدر یا به استفاده بیش از حد از قمار، اینترنت، غذا، و بازی‌های ویدیویی باشد.

نشانه های اعتیاد

• کنترل محدود بر رفتار اعتیادی
• عدم توانایی در پرهیز از رفتار اعتیادی
• میل شدید جسمی یا روانی برای مصرف یا انجام رفتار اعتیادی
• کاهش توانایی در تشخیص مشکلات اساسی رفتاری و رابطه‌ای با دیگران
• پاسخ‌های هیجانی مشکل ساز مثل خشم

افرادی که اعتیاد دارند زمان زیادی را صرف رسیدن به هدفشان (الکل و سایر مواد مخدر یا قمار) می‌کنند. رسیدن به هدف (نوشیدن مشروب یا مصرف مواد یا قمار کردن) تنش آنها را کاهش داده و به آنها احساس روانی و جسمی خوبی می‌دهد. استفاده از مواد اعتیاد آور شامل الکل، تریاک، مواد افیونی و تنباکو می‌باشد. افرادی که از این مواد استفاده می‌کنند، اعتیاد دارند اگر:
– کنترل رفتار خود را از دست بدهند.
– رفتارها و فعالیت‌های اجتماعی آنها مختل شود.
– استفاده از مواد یا رفتارهای اعتیاد آور خطرساز شوند.
– تحمل بدنشان بالا ‌رود و به مواد یا رفتارهای اعتیادآور بیشتری نیاز داشته باشند و اگر استفاده کنند دچار عوارض جسمی و روانی شوند.

کناره گیری یا ترک

وقتی شخصی پس از مدتی استفاده مستمر استفاده مواد اعتیاد آور را کاهش داده یا متوقف کند دچار نشانه‌های کناره گیری می شود. این نشانه ها منجر به احساسات جسمی و هیجانی ناخوشایندی در افراد می شود.
موارد زیر نشانگر این هستند که شخص وابستگی جسمی به مواد اعتیاد آور دارد:

• نیاز بیشتر به مواد تا تأثیر اولیه را داشته باشد (تحمل).
• تاثیرات ناخوشایند جسمی وقتی مصرف مواد کاهش داده شود یا متوقف شود (کناره گیری)
• نیاز شدید و غیرقابل تحمل برای استفاده از مواد
• ادامه به استفاده از مواد علیرغم پیامدهای زیان آور
• عدم علاقه به هر چیز دیگری به خاطر زمانی که صرف پیدا کردن، استفاده کردن و برگشتن به حالت پس از مصرف می‌شود.

عوامل موثر در ایجاد اعتیاد

اعتیاد می‌تواند دلایل متفاوتی از قبیل ژنتیک، رفتارهای خانوادگی، هنجارهای اجتماعی و وجود تروما در زندگی فرد داشته باشد. تحقیقات نشان می‌دهد افرادی که در خانواده ای زندگی می کنند که در آن استفاده از مواد اعتیاد آور وجود دارد احتمال بیشتری دارد که دچار اعتیاد شوند (نقش بالای محیط در اعتیاد به مواد). تحقیق دیگری نشان می‌دهد که ژنتیک نقش بالایی در اعتیاد به الکل و مواد اعتیاد آور دارد. بسیاری از افراد که اعتیاد دارند سابقه تروما در زندگی شان دارند. برخی می‌توانند همزمان دچار اعتیاد و مشکل سلامت روانی باشند. این رابطه می‌تواند به قرار زیر باشد: استفاده از مواد و مشکل سلامت روان هر دو به دلیلی مثل تروما می‌باشند. برخی از از مواد اعتیاد آور استفاده می کنند که مشکل روانی شان را کاهش دهند مثل کسی که از الکل برای کاهش اضطراب استفاده می‌کند. افرادی که مواد اعتیادآور زیادی مثل کوکائین استفاده می کنند ممکن است دچار مشکلات روانی بدنی شدید، توهم و هذیان شوند. افراد می‌توانند هم اعتیاد به مواد و هم مشکل سلامتی روانی داشته بدون اینکه با هم ارتباطی داشته باشند. بیش از ۱۵ درصد افرادی که اعتیاد به مواد دارند یک مشکل سلامت روانی هم دارند. افرادی که یک مشکل سلامت روانی دارند ۲۰ درصد احتمال دارد که یک نوع اعتیاد به مواد اعتیاد آور داشته باشند.

نقش فرهنگ در درک اعتیاد

سابقه فرهنگ افراد، چه آنهایی که نیاز به کمک در مورد مشکلات روانی و اعتیاد شان دارند و چه کسانی که در نقش کمک رسانی هستند بسیار مهم است. آگاهی از ارزش‌ها و باورهای فرهنگی‌مان کمک می‌کند که از پیش داوری در مورد دیگران اجتناب کنیم. به عنوان مثال بسیاری از مهاجران از کشورهای اتیوپی، سومالی، و کنیا “خت” مصرف می‌کنند. مصرف خط بخشی از فرهنگ آنها است. مصرف خت وقتی افراد خانواده با هم هستند امری طبیعی است و برای آنها مثل نوشیدن چای و قهوه است. با وجود اینکه مصرف خط مورد قبول اجتماع بوده و به میزان گسترده‌ای استفاده می باشد، مصرف مکرر و زیاد می‌تواند عواقب بدی برای افراد و خانواده داشته باشد. به این خاطر مصرف خت در کانادا مورد قبول نمی‌باشد و جزو داروهای کنترل شده است. به همین دلیل بسیار مهم است که قبل از اینکه فکر کنیم که کسی به مواد اعتیادآور وابسته است این تفاوت‌های فرهنگی را در نظر بگیریم.

تاثیر پیش داوری و تبعیض بر اعتیاد 

ترس و درک نادرست غالباً باعث پیش‌داوری نسبت به کسانی می‌شود که دچار اعتیاد هستند. پیش داوری و تبعیض باعث ناامیدی و شرم بیشتر در این افراد می‌شود. استیگما و انگ اجتماعی نسبت به سلامت روان و اعتیاد نه تنها سدی برای تشخیص و درمان این افراد می‌باشد بلکه باعث می‌شود که اجتماع این افراد را نپذیرند.
پیش داوری و تبعیض می‌تواند اثرات منفی زیر را برای افراد با مشکل اعتیاد در بر داشته باشد:

• تندرستی و بهداشت روان شخص را به شدت تحت تاثیر قرار دهد.
• او را از کمک گرفتن برای درمان باز می‌دارد.
• عزت نفس او را کاهش می‌دهد.
• به رابطه او با دیگران آسیب میزند.

شیوع اعتیاد در کانادا 

حدود ۲۱ درصد از مردم کانادا در دوره‌هایی از زندگیشان از مواد اعتیاد آور استفاده می‌کنند. مردان ۱۵ درصد بیشتر احتمال دارد که مواد غیر مجاز استفاده کنند ولی این برای زنان ۱۰ درصد است (سلامت کانادا، 2017). افراد بین ۱۵ تا ۱۹ سال ۲۱ درصد و افراد بین ۲۰ تا ۲۴ سال ۳۱ درصد احتمال بیشتری دارد که مواد غیر مجاز استفاده کنند تا ۱۰ درصد برای افرادی که سنشان بالاتر از ۲۵ سال است. الکل رایج ترین نوع اعتیاد با ۱۸/۱ درصد در کانادا است (استفاده از مواد و وابستگی به مواد). در کانادا ۲/۴ درصد از مردم مشکل قمار دارند. ۲۲ درصد افراد بالای ۱۵ سال داروهای تجویز شده برای ADHD، تسکین درد یا آرامش بخش دریافت می‌کنند. از این جمعیت، ۳ درصد از داروهایشان استفاده سوء می‌کنند.
اکثر افرادی که مشروبات الکلی مصرف می کنند خود را مصرف کننده معتدل یا اجتماعی می‌دانند. استفاده از الکل باعث مشکلات جسمانی مختلفی می‌شود، الکل بر عملکرد طبیعی مغز اثر می‌گذارد که منجر به دشواری در فکر کردن، ارتباط برقرار کردن، و رانندگی می‌شود. الکل همچنین باعث افزایش افسردگی و اضطراب می‌شود. میزان خودکشی در افرادی که به الکل وابسته هستند ۴ برابر افرادی است که وابستگی به الکل ندارند.

درمان اعتیاد

غالب مشکلات اعتیاد قابل درمان بوده تا جایی که افراد می‌توانند به زندگی روزمره خود ادامه دهند. درمان‌های مختلفی برای اعتیاد وجود دارد. برای مثال درمان انفرادی و گروهی، روان درمانی و مشاوره برای اعتیاد، درمان با استفاده از دارو و حمایت اجتماعی از قبیل فراهم کردن مسکن و کمک رسانی فردی. بسیاری از افراد از گروه های خودیاری مثل AA و NA استفاده می‌کنند. از آنجایی که عوامل مختلفی باعث اعتیاد می‌شوند، یک نوع درمان نمی‌تواند برای همه موثر باشد. دیدن یک مشاور دوره دیده در زمینه اعتیاد اولین قدم درست برای ارزیابی می‌باشد. ارزیابی اولیه می‌تواند مشکلات و نقاط قوت فرد را مشخص سازد و تعیین کند که فرد چه نوع درمان و حمایتی را نیاز دارد. بهبودی از اعتیاد امکان پذیر است وقتی که درمان، حمایت، و خدمات درست موجود باشد .مراحل تغییر از دیدگاه پروچاسکا و همکاران، هر تغییر رفتاری را در پنج مرحله زیر توصیف می‌کند:

1. Precontemplation not ready
2. Contemplation getting ready
3. Preparation ready
4. Action
5. Maintenance

مطابق این تئوری، افراد مراحل بالا را در جریان تغییر یک رفتار تجربه می کنند. مرحله دیگری را که می توان به ۵ مرحله بالا اضافه کرد، بازگشت است. در این مرحله فرد به رفتارهای قبلی برمی گردد. برای مثال فرد پس از یک دوره پرهیز، یک لیوان شربت می‌نوشد یا مدتی پس از ترک سیگار یک سیگار می‌کشد. «بازگشت» (Relapse) در هر رفتار اعتیادی رایج است. بهتر است که در مورد احتمال بازگشت واقع‌بین بود و آن را بخشی از فرآیند ترک کردن ببینیم نه عدم موفقیت.

مرحله ۱) Contemplation/Not Ready من فکر نمی‌کنم که مشکلی دارم.
در این مرحله فرد باور ندارد که مشکلی دارد ودر مقابل تغییر مقاومت می‌کند. افراد در این مرحله در نظر ندارند که حداقل تا ۶ ماه آینده تغییری در مصرف ایجاد کنند. این مرحله طولانی ترین مرحله از مراحل تغییر است. کمک به فردی که از مراحل Precontemplation به Contemplation برسد به صبر و پشتکار نیاز دارد. افراد نیاز دارند که برای تغییر آماده باشند و نمی‌توان آنها را مجبور به تغییر کرد.
مرحله ۲) Contemplation/Getting Ready می‌دانم که باید این کار را متوقف کنم ولی از انجامش لذت میبرم.
در این مرحله افراد در نظر دارند که در ۶ ماه آینده تغییر کند. آنها از مزایای تغییر آگاه هستند ولی همچنین می‌دانند که باید بهایی را برایش بپردازند. آنها به عواقب رفتار نابهنجار خود توجه می کنند.
مرحله ۳) Preparation/Ready می‌دانم که توانایی تغییر را دارم ولی نمی دانم چگونه.
در این مرحله فرد می‌خواهد به زودی در یک ماه آینده تغییر را ایجاد کند. معمولاً آنها قدم هایی را در مسیر تغییر برداشته اند. در این مرحله فرد برای تغییر آماده می‌شود و هدف‌های مشخصی را برای ایجاد تغییر تعیین می‌کند. آنها یک برنامه عملی مثل رفتن به باشگاه یا دیدن مشاور دارند.
مرحله ۴) Action عمل.
در این مرحله افراد در طول ۶ ماه گذشته تغییراتی را در روش زندگی شان ایجاد کرده‌اند. برای مقابله با مشکلات شان تغییراتی را در رفتارها و محیط زندگی شان ایجاد کرده‌اند. در این مرحله افراد رفتار نابهنجار را کاهش داده یا به کلی متوقف ساخته اند و به طور فعال روی مشکلشان کار می‌کنند. این مرحله کوتاه ترین مرحله از تغییر است و افراد کاملاً متکی بر نیروی اراده خود هستند. بالاترین ریسک برای بازگشت در این مرحله است. افراد در این مرحله پذیرای هر نوع کمک و حمایتی هستند.
مرحله ۵) Maintenance تداوم.
در این مرحله فرد تغییر را ایجاد کرده و تلاش می‌کند که از بازگشت جلوگیری کند. در این مرحله حداقل ۶ ماه از توقف رفتار نابهنجار می‌گذرد و فرد تلاش می‌کند که این موفقیت را حفظ کند. در این مرحله احتمال بازگشت کمتر می‌شود. افراد به خود اعتماد بیشتری پیدا می کنند که قادرند تغییرات انجام شده را ادامه دهند.

در خاتمه باید یادآور شد که صرف نظر از اینکه افراد در چه مرحله ای از تغییر هستند، شما به عنوان یک دوست، شریک عاطفی، عضو خانواده و یا همکار می توانید با آن ها همدلی کرده و آن ها را حمایت کنید بدون اینکه احساس کنید که باید مشکل آنها را برایشان حل کنید. دریافت حمایت از کسی که احساس همدردی دارد عامل مهمی در بهبود این افراد می‌باشد.

ارجاع در اعتیاد

براي این که به خودتان یا فردی که با اعتیاد رو به رو است کمک کنید مهم است که خود را با خدمات مربوط به سلامت روان آشنا کنید. در این مرحله از بخش “جست و جوي خدمات روانشناختی ” وبسایت مهر دیدن نمایید.

نویسنده: بهنام کهندل